Autorami tekstu są

Magdalena Sidorczuk
Państwowy Instytut Geologiczny
– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.  

Dr Magdalena Sidorczuk jest geologiem. Kieruje projektem informacyjnym państwowej służby geologicznej mającym na celu podnoszenie poziomu wiedzy wśród społeczeństwa na temat poszukiwania i przyszłej eksploatacji gazu z formacji łupkowych.  

Piotr Stankiewicz
Instytut Socjologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.  

Dr Piotr Stankiewicz jest socjologiem, adiunktem w Instytucie Socjologii UMK. Zajmuje się konfliktami związanymi z energetyką (głównie jądrową i gazem łupkowym). Był ekspertem ds. energetyki w Gdańskim Parku Naukowo-Technologicznym, sekretarzem Forum Dialogu i Współpracy Województwa Pomorskiego „Energia i Samorządność”. Jest doradcą ds. dialogu Pełnomocnika Marszałka Województwa Pomorskiego ds. Gazu Łupkowego i współpracownikiem programu „Razem o Łupkach”. 

Gaz łupkowy występuje w ciemnych ska­łach ilastych, których specyficzną cechą jest oddzielność (dzięki niej właśnie powszechnie nazywane są łupkami). Choć jest zaliczany do złóż niekonwencjonalnych, powstawał w taki sam sposób jak gaz ziemny – z sub­stancji organicznej gromadzącej się w morzach charakteryzujących się bujnym życiem biologicznym, podlegającej złożonemu i długo­trwałemu procesowi przemiany. Gaz wygenero­wany w skałach macierzystych na ogół migruje do kolektorów, czyli porowatych skał zbiorni­kowych oraz pułapek, tworząc tzw. złoża kon­wencjonalne. Gaz łupkowy jest jednak tą jego częścią, której nie udało się wydostać ze skały macierzystej. O ile eksploatacja złóż konwen­cjonalnych jest procesem dobrze opanowanym, o tyle w przypadku złóż niekonwencjonalnych, w których gaz znajduje się w postaci rozpro­szonej w niewielkich porach skalnych, sposób wydobycia jest wciąż doskonalony.

Zwykły gaz i kontrowersje

Poszukiwanie i wydobycie gazu ziemnego z łupków po­lega na trwających zazwyczaj kilka miesięcy wierceniach w głąb ziemi. Aby uzyskać zado­walający efekt, często wykonuje się otwory krzywione (nazywane też poziomymi lub hory­zontalnymi). Prowadzi się je grupowo, wykonując kilka lub kilkanaście otworów poziomych z jed­nego placu tzw. pad drilling. Liczba otworów zależy od struktury złoża oraz od głębokości jego zalegania. Przykładowo: średnia wielkość obszaru dla otworu pojedynczego wynosi 1,5 ha, a dla siedmiu otworów przy wierceniu zbiorowym – 3,5 ha. To sprawia, że eksploatacja gazu jest możliwa z obszaru nawet 500 razy większego niż sam obszar wiertni. Aby gaz mógł się uwolnić ze skały, niezbędna jest stymulacja złoża, której celem jest wytworzenie sieci drobnych szczelin i umożliwienie wypływu gazu przez otwór wiertniczy na powierzchnię. Powszechnie stosowaną metodą stymulacji złoża jest szczelinowanie hydraulicz­ne wykonywane z zastosowaniem specjalnych płynów dobranych do składu mineralnego łupków i ich cech fizycznych. Płyn szczelinujący składa się w ponad 99,5% z wody i podsadzki (piasku lub proppantu ceramicznego), a pozostałe 0,5% stanowią dodatki chemiczne powodujące obniżenie tarcia i lepkości płynu, przeciwdziałające pęcznieniu minerałów ilastych i rozwojowi bakterii oraz zapobiegające korozji rur i wspomagające transport podsadzki.

Płyn szczelinujący musi zostać zatłoczony możliwie szybko i pod bardzo dużym ciśnieniem, dochodzącym nawet do 1000 barów. Pojedynczy zabieg szczelinowania trwa zwykle kilka godzin, a w otworze wykonuje się zazwyczaj serię zabiegów (od kilku do kilkunastu).

Po zabiegu szczelinowania część płynu szczelinującego – zwana płynem pozabiegowym – wraca na powierzchnię i jest odzyskiwana, a uwolniony ze skały gaz napływa do otworu wiertniczego. Następnie, po potwierdzeniu w trakcie testów złożowych odpowiedniej wydajności, instaluje się głowice służące do odbioru i przesyłu gazu.

Okres eksploatacji może trwać wiele lat – często nawet kilkadziesiąt.

Poszukiwanie i eksploatacja gazu łupkowego, podobnie jak każda działalność wydobyw­cza, nie pozostają bez wpływu na środowisko naturalne. Potencjalnie zagrożonymi elemen­tami środowiska są wody podziemne i powierzchniowe, gleba i grunty, atmosfera oraz krajobraz. Dodatkowo działalność poszukiwawcza na etapie wiercenia otworu wiąże się z hałasem i wzmożo­nym ruchem samochodów ciężarowych. Jednak większość z wymienionych oddziaływań jest krótkotrwała i możliwa do ograniczenia, np. wieżę wiertniczą demontuje się najczęściej już po kilku tygodniach, maksymalnie kilku miesiącach, a z kolei pra­widłowa konstrukcja otworów skutecznie za­pobiega zanieczyszczeniu wód podziemnych (w trakcie wiercenia poziomy wodonośne są izolowane kolumnami rur okładzinowych ce­mentowanymi na całej długości otworu). Poza tym należy uwzględnić fakt, że w Polsce wiercenie głębokich otworów – badaw­czych i eksploatacyjnych – nie jest zjawiskiem nowym. Dotychczas wykonano ich ponad 7 tysięcy. Nie wywoływały one jednak większego zainteresowania opinii publicznej, a tym bardziej protestów czy kontrowersji.

Tymczasem obecne poszukiwanie i przyszłe wydo­bycie gazu z łupków często przedstawiane są jako przedsięwzięcie wysoce kon­trowersyjne, wywołujące protesty społeczno­ści lokalnych i ogólnopolskie akcje organizacji ekologicznych, a nawet działania zmierzające do zablokowania rozwoju tego sektora w Unii Europejskiej.

Chcielibyśmy...

By móc określić przyczyny konfliktów wokół gazu z łupków, warto przyjrzeć się ich skali i dynamice.

Jak pokazują wyniki badań ogólnopolskiej opinii publicznej, prowadzonych w latach 2011-2013, poparcie dla wydo­bycia gazu z łupków wyraża 70-80% Polaków. Zatem trud­no mówić o istotnej różnicy zdań.

O lokalizacji uciążliwych inwestycji infra­strukturalnych (a do takich bez wątpienia na­leżą działania związane z gazem z łupków) mówi się zazwyczaj w perspektywie tzw. syndromu NIMBY (ang. Not In My Backyard – „nie na moim podwórku”). Oznacza on gene­ralną zgodę na inwestycję, która jednak – jeśli miałaby być zlokalizowana w pobliżu miejsca zamieszkania respondenta – przeradza się w sprzeciw. W przypadku gazu z łupków ten syndrom również jest widoczny, ale na niewiel­kim poziomie: poparcie spada do „zaledwie” 56-66%, a sprzeciw wzrasta do 26-27%.

Wygląda więc na to, że trudno odnaleźć konflikt wokół gazu z łupków w ogólnopolskiej opinii publicznej. Może to być związane z fak­tem, że jest to zagadnienie dotyczące bezpośrednio tylko części kraju. Jak jednak pokazuje bada­nie TNS Polska przeprowadzone w 2013 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska, również w regionach objętych koncesjami poparcie dla wydobycia gazu z łupków wynosi 72% (i 58% dla lokalizacji w pobliżu miejsca zamieszkania).

Analizy dyskursu medialnego pokazują, że największe obawy miałaby wzbudzać kwe­stia bezpieczeństwa poszukiwań i eksploatacji gazu z łupków dla środowiska naturalnego. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj ryzyko zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzch­niowych spowodowane stosowaniem szczeli­nowania hydraulicznego. Tymczasem, jeśli sięgniemy do wyników badań opinii publicznej, okaże się, że 51% Polaków uznaje wydobycie gazu z łupków za bezpieczne dla środowiska, a jedynie 17% za niebezpieczne (Hipsz, 2013).

Powstaje zatem pytanie, czy pojawiające się w polskiej prasie artykuły o zagrożeniach związanych z gazem z łupków odzwierciedla­ją obawy polskiego społeczeństwa. Wygląda na to, że raczej nie. W większym stopniu dyskurs medialny wydaje się podchwytywać i nagłaśniać obawy przedstawiane przez środo­wiska ekologiczne, zarówno polskie (takie jak Centrum Zrównoważonego Rozwoju z Łodzi, Instytut Spraw Obywatelskich INSPRO czy Złupieni.pl), jak i międzynarodowe, które ak­tywnie wspierają polski ruch antyłupkowy. Środowiska te od początku skoncentrowały swój przekaz wokół zagrożeń związanych z wodą i szczelinowaniem.

...i boimy się

Choć trudno mówić o podziale całego społeczeństwa polskiego wobec kwestii łup­ków, na poziomie lokalnym konflikty jednak istnieją. Od połowy 2013 roku w mediach głośno jest o proteście mieszkańców wsi Żurawlów na Lubelszczyźnie, którzy zabloko­wali teren wiertni Chevronu, uniemożliwia­jąc rozpoczęcie prac. Na Pomorzu protesty towarzyszą poszukiwaniom gazu z łupków od pierwszych badań sejsmicznych w 2011 roku, co ilustruje „mapa sprzeciwu” z oby­watelskiego portalu dziennikarskiego „Głos Gryfa”.

Bezpośrednia obserwacja dynamiki lokal­nych protestów wokół gazu z łupków pozwala postawić tezę, że obawy o bezpieczeństwo poszukiwania i wydobycia gazu z łupków metodą szczelinowania hydraulicznego są wprawdzie głównymi używanymi argumen­tami, lecz nie bezpośrednią przyczyną sprze­ciwu. Problemami są tu brak odpowiednich działań informacyjnych ze strony inwesto­rów i woli dialogu ze społecznością lokalną oraz z władzami samorządowymi, co uniemoż­liwia poznanie ich obaw i oczekiwań. Mieszkańcy terenów, na których gaz łupko­wy miałby być wydobywany, odczuwają także niedostatek wiedzy na temat kompetencji władz lokalnych i instytucji kontrolnych, co jest niepokojące szczególnie w obliczu niejasnych i zmieniających się wciąż regula­cji prawnych.

Za deklarowanymi obawami środowi­skowymi, przejmowanymi od organizacji ekologicznych i z mediów, kryje się więc po­czucie bezradności, przedmiotowego traktowa­nia przez „obce” koncerny, brak zaufania do władz i inwestorów, podejrzliwość i lęk przed wyzyskiem. Mieszkańcy na spotkaniach często pytają o zabezpieczenie inwestycji w razie wypadku („Kto wypłaci odszkodowa­nia?”), o kontrolę działalności poszukiwawczo­-wydobywczej („Kto będzie tego pilnował?”), o to, kto podejmuje decyzje i wydaje zgody na odwiert. U podłoża konfliktów kryje się więc nie tyle ekologia, ile brak odpowied­niego kapitału społecznego i właściwie zbu­dowanych relacji inwestora ze społecznością lokalną i jej przedstawicielami we władzach samorządowych.

Siła dialogu

Przyjęcie, że przyczyną konfliktów nie jest sam gaz, lecz sposób organizacji jego poszukiwania i wydobycia, pozwala dostrzec zaniedbane obszary polskiego dyskursu pub­licznego wokół łupków. Zamiast koncentrować się wyłącznie na problemach środowisko­wych nagłaśnianych przez międzynarodowe organizacje ekologiczne, warto więcej uwagi poświęcić działaniom dialogowym ze spo­łecznościami lokalnymi prowadzonym przez odpowiednie instytucje publiczne: władze samorządowe, urzędy górnicze, służby ochro­ny środowiska itp. Powinny być one ukie­runkowane na stworzenie trwałych struktur komunikacji, wymiany informacji, przekazy­wania opinii między społecznościami lokal­nymi, inwestorem i władzami publicznymi oraz wyjaśnianie wszelkich pojawiających się obaw i kontrowersji. Pozwoli to nie tylko uni­kać konfliktów, ale – dzięki uwzględnieniu głosów różnych grup społecznych – przede wszystkim podejmować lepsze decyzje.

Poszukiwania gazu łupkowego w Polsce skoncentrowały się na pasie od Pomorza Gdańskiego wraz z przyległym obszarem Bałtyku, przez Mazowsze i Podlasie, po Lubelszczyznę. Jest to obszar występowania łupków dolnego paleozoiku (ordowiku i syluru). Geologiczne zasoby bilansowe oszacowano na 0,35–0,77 bln m3 (Raport PIG-PIB, 2012). Raporty innych organizacji, np. EIA/ARI z 2012 i 2013 roku, podają odmienne szacunki, czasami nawet o rząd wielkości wyższe od raportu PIG-PIB. Różnice te wynikają z zastosowania innych metod obliczeń oraz przyjęcia innego, na ogół większego, obszaru perspektywicznego. Kolejnym etapem analiz dla oszacowania zasobów przemysłowych będzie zebranie wyników testów produkcyjnych z co najmniej 100 otworów wiertniczych. Dotychczas, przy 84 (w tym 10 morskich) obowiązujących koncesjach na poszukiwanie i rozpoznanie węglowodorów niekonwencjonalnych pokrywających blisko 20% powierzchni Polski, wykonano 60 otworów rozpoznawczych za gazem z łupków (46 pionowych i 14 horyzontalnych), w których wykonano 17 zabiegów szczelinowania hydrau- licznego w odcinkach pionowych i 8 w odcinkach krzywionych (stan wierceń na 31 marca 2014).

Chcesz wiedzieć więcej?

Hipsz N. (2011). Wydobywać? Polacy o gazie łupkowym, BS/112/2011, Warszawa: Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej.
Hipsz N. (2013). Społeczny stosunek do gazu łupkowego, BS/76/2013, Warszawa: Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej.
Molenda J. (1996). Gaz ziemny. Wydanie III, ISBN 83-204- 1963-8, Warszawa. Witek W., Budak P. (2011). Gaz łupkowy (ShaleGas) – strategia dla Polski do 2025 r. Nauka i Technika 7 (159). PIG-PIB (2013). Państwowa Służba Geologiczna o gazie w łupkach. Praca zbiorowa. ISBN 978-83-7863-266-5 PIG-PIB (2012). Ocena zasobów wydobywanych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach łupkowych dolnego paleozoiku w Polsce (basen bałtycko-podla­sko-lubelski) – raport, Warszawa. TNS Polska. (2013). Wiedza, opinie i potrzeby ludności w zakresie gazu z łupków – raport z badania, Warszawa.

Academia nr 1 (37) 2014